بسم الله الرحمن الرحیم
سوره مبارکه کافرون صد و نهمین سوره و مکی است و در جزء سی‌ام قرآن کریم جای دارد.
...
- مفسران- از جمله طبری، طوسی، میبدی، زمخشری، طبرسی و ابوالفتوح- در شأن نزول این سوره نوشته‌اند عده‌ای از بزرگان قریش از جمله ولید بن مغیره، عاص بن وائل، امیه بن خلف، اسود بن عبدالمطلب و حارث بن قیس نزد پیامبر (ص) آمده و پیشنهاد سازشکاری دادند و گفتند مدتی (سالی) تو بر دین ما باش و بت‌ها و خدایان ما را بپرست و مدتی (سالی) ما به دین تو درمی‌آییم و خدای تو را می‌پرستیم، پیامبر اکرم (ص) پیشنهاد آنان را قاطعانه رد کرد و این سوره نازل شد.
- در فضیلت تلاوت این سوره آمده، شخصی به پیامبر اسلام (ص) عرض کرد به من چیزی بیاموز که هنگام خواب بگویم. پیامبر(ص) سفارش کرد هرگاه می‌خواهی بخوابی، سوره کافرون را بخوان و بخواب که آن مایه ایمنی از شرک است. همچنین از امام صادق(ع) روایت شده ثواب تلاوت این سوره برابر با تلاوت یک چهارم قرآن است. هر کس سوره کافرون و اخلاص را در نمازهای واجب خود بخواند خداوند او و پدر و مادر و فرزندانش را می آمرزد و ایشان باز فرموداند: در دو رکعت نماز صبح، هر سوره‌ای را که دوست داری بخوان؛ ولی من دوست دارم سوره اخلاص و کافرون را بخوانم.
- طبق فتوای فقهای شیعه، اگر نمازگزار پس از خواندن سوره حمد، سوره کافرون یا توحید را آغاز کرده باشد، نمی تواند آن را قطع کند و سوره دیگری بخواند؛ اما در سایر سوره ها اگر به نصف سوره نرسیده باشد، می تواند آن را قطع کند و سوره دیگری بخواند.
.....
"تَسْتَوُوا عَلى ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْکُرُوا نِعْمَةَ رَبِّکُمْ إِذَا اسْتَوَیْتُمْ عَلَیْهِ وَ تَقُولُوا سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ"
تا بر پشت آنها (مرکب ها) قرار گیرید و آنگاه که بر آن استقرار یافتید نعمت پروردگارتان را یاد کنید و بگویید منزّه است آن که این مرکب را براى ما رام کرد و ما بر آن توانا نبودیم .
"وَ إِنَّا إِلى رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ"
و همانا ما به سوى پروردگارمان باز خواهیم گشت.
در حالات امیرالمومنین - علیه السلام - آمده است که هنگامی که پاى خود را در رکاب گذاشت فرمود: «بسم اللَّه» و هنگامى که بر مرکب استقرار یافت این آیات را تلاوت کرد:
«سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ إِنَّا إِلى رَبِّنا لَمُنْقَلِبُون»
از این رو مستحب است که انسان هنگام سوار شدن بر هر وسیله نقلیه ای با خواندن این آیات شکر خدای را بجا آورد و به یاد قیامت افتاده فراموش نکند که روزی سوار بر مرکبی چوبین به دیار باقی خواهد شتافت.
.....
"وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِکَةُ مِنْ خِیفَتِهِ وَ یُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَیُصِیبُ بِها مَنْ یَشاءُ وَ هُمْ یُجادِلُونَ فِی اللَّهِ وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ"
رعد با ستایش او و فرشتگان از بیم او تسبیح مى‌کنند و او صاعقه‌ها را فرو مى‌فرستد تا هر که را بخواهد مورد اصابت قرار دهد، در حالى که آنان درباره خداوند به جدال مى‌پردازند و او سخت کیفر است.
نکته ها
در فرهنگ قرآن، کلّ هستى در حال تسبیح خداوند، آنهم تسبیحى براساس علم وشعور وانتخاب. جالب آنکه قرآن بگونه‌اى این مطلب را طرح و بیان مى‌کند که اذهان را به خود متوجّه سازد و ردّى بر ناباورى‌ها باشد. از جمله:
- آوردن الفاظى مثل «سبح» و «یُسَبِّحُ» که صراحت در این معنا دارد.
- تکرار این مطلب در سوره‌هاى متعّدد.
- آوردن مسئله تسبیح موجودات در ابتداى سوره و بلافاصله بعد از «بسم‌اللَّه»
- آوردن کلماتى از قبیل: قنوت وخضوع همه هستى «کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ» «1»، سجده ستارگان و گیاهان «وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ» «2»، اطاعت آسمان و زمین «قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ» «3»، آگاهى موجودات در نماز و تسبیح «کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ» «4»
1.بقره، 116 2.الرحمن، 6 3.فصّلت، 11 4.نور، 41
- در برخى آیات قرآن، تسبیح و حمد الهى در کنار هم قرار گرفته‌اند؛ «یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ»، «إِنْ مِنْ شَیْ‌ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ» چنانکه در ذکر رکوع و سجود نیز چنین مى‌گوییم؛ «سبحان ربى العظیم و بحمده» و «سبحان ربى الاعلى و بحمده»
- در روایات متعدّدى از اهل سنّت آمده است که پیامبراکرم صلى الله علیه و آله به هنگام شنیدن صداى رعد سخن خود را قطع کرده و به دعا مشغول مى‌شدند و دیگران را نیز به این کار ارشاد مى‌فرمودند.
- برخى صاعقه‌ها کیفر و عذاب الهى مى‌باشند که بر اقوام گنهکار نازل مى‌شوند، مانند قوم ثمود ... فَأَخَذَتْهُمْ صاعِقَةُ الْعَذابِ الْهُونِ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ
پیام ها
-رعد نیز مثل فرشته، تسبیحى آگاهانه و از روى شعور دارد، زیرا کلمه رعد و فرشته در کنار هم آمده‌اند. «یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِکَةُ»
-تسبیح فرشتگان بر اساس خداترسى و خشیت است. «مِنْ خِیفَتِهِ»
-صاعقه و صاعقه‌گرفتگى یک امر تصادفى نیست، بلکه با خواست خدا و مطابق قوانین الهى است. «یُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَیُصِیبُ بِها مَنْ یَشاءُ»
-براى انسان لجوج، چیز خطرناکى مثل صاعقه هم بازدارنده نیست. «یُجادِلُونَ»
- در فکر حیله و خدعه و جدال با خدا نباشید که با او نمى‌توان درافتاد. «هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ»
...
"یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ"
ای اهل ایمان، برای خدا پایدار و استوار بوده و به عدالت و راستی و درستی گواه باشید، و البته عداوت گروهی باعث نشود که از راه عدل بیرون روید، عدالت کنید که به تقوا نزدیکتر است، و از خدا بترسید، که البته خدا به هر چه می‌کنید آگاه است.
...
معانی کلمات آیه:
قوامین: جمع قوام. قوام للَّه کسى است که در کارش به طور کامل رضاى خدا را در نظر آورد و آن صیغة مبالغه قائم است.
شهداء: گواهان. مفرد آن شهید است.
یجرمنکم: جرم در اصل به معنى قطع و در آیه به معنى وادار کردن است.لا یَجْرِمَنَّکُمْ: یعنى وادار نکند شما را.
شنئان: کینه، عداوت.
...
اى کسانى که ایمان آورده‌اید! همواره براى خدا با تمام وجود قیام کنید و به انصاف و عدالت گواهى دهید و هرگز دشمنى با قومى، شما را به بى‌عدالتى وادار نکند. به عدالت رفتار کنید که به تقوا نزدیکتر است و از خداوند پروا کنید که همانا خدا به آنچه انجام مى‌دهید آگاه است.
...
نکته ها
مشابه این آیه با اندکى تفاوت، در آیه 135 سوره نساء آمده است، «قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلَّهِ وَ لَوْ عَلى أَنْفُسِکُمْ أَوِ الْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ» قیام به عدالت کنید و گواهان براى خدا باشید.
هر چند به زیان خود یا والدین و بستگان شما باشد. تفاوت میان این دو آیه، آن است که این آیه سفارش مى‌کند: کینه‌ها و دشمنى‌ها شما را منحرف نکند؛ ولى آیه سوره‌ى نساء مى‌فرماید: علاقه‌ها و وابستگى‌ها شما را از مرز عدالت خارج نکند. آرى، عوامل انحراف از عدالت یا بغض و کینه است، یا حبّ و دوستى که هر آیه به یکى از آنها اشاره دارد.
از آنجا که نادیده گرفتن کینه‌هاى درونى درباره مردم دشوار است، لذا در این آیه چند فرمان و چند تشویق به کار رفته است. لا یَجْرِمَنَّکُمْ ... اعْدِلُوا ... هُوَ أَقْرَبُ ... اتَّقُوا اللَّهَ ...
پیام ها
- اگر انگیزه‌ى انسان، کینه جویی شد، اخلاصى در کار نیست؛ ولى اگر قیام براى خدا باشد، کینه‌ها در اجراى عدالت بى‌اثر مى‌شود. قَوَّامِینَ لِلَّهِ ... لا یَجْرِمَنَّکُمْ
- عدالت مستمر به صورت ملکه و عادت، ارزش کاملى است، گرچه عدالت لحظه‌اى مطلوب است. کُونُوا ... شُهَداءَ بِالْقِسْطِ ...
- مؤمنان رضاى خدا را در نظر می گیرند «قَوَّامِینَ لِلَّهِ» و هم در رابطه با مردم گواهى به عدل مى‌دهند. "شُهَداءَ بِالْقِسْطِ"
- اگر باور کنیم که خدا عملکرد ما را مى‌داند، به عدل رفتار خواهیم کرد. شُهَداءَ بِالْقِسْطِ ... إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ
- انسان‌هاى کینه‌توز و عقده‌اى، نمى‌توانند عادل باشند. (براى رسیدن به عدالت باید کینه‌ها را کنترل کرد) "لا یَجْرِمَنَّکُمْ"
- احساسات باید تابع عدالت باشد. لا یَجْرِمَنَّکُمْ ... اعْدِلُوا
- کینه‌جویى، از عوامل انحراف از عدالت است. "شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى أَلَّا تَعْدِلُوا"
- در سیاستگذارى‌ها و روابط داخلى و خارجى؛ حتّى نسبت به دشمنان هم عادل باشیم. "شَنَآنُ قَوْمٍ"
- عدالت به تقوا نزدیکتر است . "اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى"
******
قسمتی از بیانات مقام معظم رهبری - اول رمضان المبارک 1441
ارتباط تصویری با مراسم انس با قرآن - مصلای تهران
- رعایت عدالت و انصاف، حتّی در برابر مخالف و دشمن
یا فرض بفرمایید که میفرماید: لا یَجرِمَنَّکُم شَنَئانُ قَومٍ عَلی اَلّا تَعدِلُوا؛ اگر با کسی مخالفید، با کسی دشمنید، این موجب نشود که درباره‌ی او بی‌انصافی کنید، درباره‌ی او ظلم و بی‌عدالتی به خرج بدهید. ببینید، این یک دستور کاربردی است. بله، شما ممکن است با کسی مخالف باشید امّا [این] موجب نشود که نسبت به او به خاطر مخالفتتان در آنجایی که حق با اوست، آن حق را پنهان بدارید، یا مخفی کنید، یا آن حق را ضایع کنید و بی‌عدالتی و بی‌انصافی نسبت به او به خرج بدهید. شما ملاحظه کنید در اجتماعات، [اصلاً] در اجتماع خود ما -خیلی جای دوری نرویم- اگر چنانچه ما با کسانی که مخالف هستیم، به همین آیه عمل بکنیم، یعنی درباره‌ی آنها بی‌انصافی نکنیم و آنها هم درباره‌ی ما بی‌انصافی نکنند، ببینید چقدر وضع جامعه، وضع روا و خوبی خواهد شد.
...
"فأَوْحَیْنا إِلَیْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنا وَ وَحْیِنا فَإِذا جاءَ أَمْرُنا وَ فارَ التَّنُّورُ فَاسْلُکْ فِیها مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ وَ أَهْلَکَ إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ مِنْهُمْ وَ لا تُخاطِبْنِی فِی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ "
پس به نوح وحى کردیم زیر نظر ما (مطابق دستور وآموزش ) و وحى ما کشتى بساز. پس هنگامی که فرمان (عذاب) ما آمد و (آب از) تنور جوشید، از تمام حیوانات یک جفت (نر و ماده) و (نیز) اهل خود را در کشتى وارد کن، مگر کسى از آنان را که از قبل درباره او سخن به میان آمده (و وعده هلاکتش داده شده) و درباره ستمگران با من سخن مگو (و نزد من از آنان شفاعت مکن) که به قطع آنان غرق خواهند شد .
نکته
امام باقر علیه السلام فرمود: حضرت نوح علیه السلام 950 سال مردم را پنهانى وآشکارا به توحید دعوت‌کرد، تا آنجا که خداوند با جمله‌ى «لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ» «1» به او فرمود: جز آنها که به تو ایمان آورده‌اند، دیگر ایمان نخواهند آورد، پس نوح گفت: نسل آنان نیز قابل هدایت نیستند. «وَ لا یَلِدُوا إِلَّا فاجِراً کَفَّاراً» «2» سپس خداوند فرمان ساختن کشتى را داد.
...
حضرت رضا - علیه السلام - درباره ی عذاب قوم نوح – علی نبینا و علیه السلام - این گونه بیان کرده اند: "در میانه ایشان طفلی نبود؛ زیرا که خدای عزّوجل چهل سال صُلب مردان قوم نوح و رحِم های زنان ایشان را عقیم و خشک گردانید که کسی را فرزند نیامد و نسل ایشان منقطع شد. پس غرق شدند و هیچ طفلی در میانِ ایشان نبود و خدای عزّوجل چنان نیست که به عذاب خویش هلاک گردانَد کسی را که گناهی از برایش نباشد. اما باقی ماندگان از قوم نوح غرق شدند به جهت آن که نوحِ پیغمبر خدا را به دروغ نسبت دادند و سایر ایشان، به رضامندی ایشان به تکذیب مُکذّبان غرق شدند." 3 امام سپس فرمودند: "و من غاب عن أمرٍ فَرضی به، کان کمن شهده و أتاه"؛ "و هر که از امری غایب باشد و به آن راضی شود، مانند کسی است که در آن مشارکت داشته و آن کار را انجام داده است."
به فرموده ی حضرت رضا - علیه السلام - ، زمانی که حضرت نوح– علی نبینا و علیه السلام - با فرزندان و همراهانشان از کشتی پیاده شدند، هشتاد نفر بودند. آنان دهکده ای ساختند و در آن ساکن شدند و چون هشتاد نفر بودند، آن را «قریه ی ثمانین» نامیدند.4
1 - هود، 36.
2 - نوح، 27.
3- صدوق، التوحید، ص 392. .
4 - صدوق، علل الشرایع، ج1، ص 30
